Σού πήρα δώρο μια λέξη

Ένα αγοράκι είχε χάσει όλες τις καλές λέξεις και του είχανε μείνει οι άσχημες: σκατά, κακά, κουράδα, κτλ.
Τότε η μαμά του το πάει σ’ ένα γιατρό που είχε κάτι μουστάκια τόσο μακριά, και του λέει: -Άνοιξε το στόμα σου, έξω τη γλώσσα, κοίταξε πάνω, κοίταξε μέσα, φούσκωσε τα μάγουλα.
Ο γιατρός τού λέει πως πρέπει να πάει να βρει μια καλή λέξη. Πρώτα βρίσκει μια λέξη τόση (το παιδί δείχνει μάκρος περίπου είκοσι εκατοστά) που ήταν το «ουφ», που είναι κακιά λέξη. Ύστερα βρίσκει μια τόσο μακριά (περίπου πενήντα εκατοστά) που ήταν το «παράτα με», που είναι κακιά λέξη. Ύστερα βρίσκει μια λεξούλα ροζ, που ήταν το «γεια σου», τη βάζει στην τσέπη του, την παίρνει σπίτι του και μαθαίνει να λέει τις ευγενικές λέξεις και γίνεται καλό.

Την ιστορία αυτή ο κύριος Τζιάννι Ροντάρι μάς διαβεβαιώνει ότι την διηγήθηκε ένα αγόρι πέντε χρονών από το νηπιαγωγείο Ντιάνα, στην περιοχή Ρέτζο Εμίλια της Ιταλίας. Το μικρό ιταλόπουλο βγαίνει βόλτα και μαζεύει λέξεις, όπως θα μάζευε βότσαλα (κι όχι όπως το λίγο μεγαλύτερό του ελληνόπουλο ψωνίζει λέξεις από εκθεσιολόγια), για να γίνει, λέει, καλό -κι όχι για να θεραπεύσει τη μεσογειακή του λεξιπενία. Και μάς πληροφορεί η ιστορία τούτη κάτι σημαντικό: εδώ, κύριοι, οι λέξεις έχουν μήκος, ειδικό βάρος και ατομικό αριθμό (προς Θεού, ελπίζω να μην πήγε ο νους σας στον αριθμολόγο Ε.Αργυρόπουλο), παραξενεύεστε που έχουν χρώμα;

Προχτές που ξαναδιάβαζα αυτήν την γοητευτική ιστορία από τη Γραμματική της Φαντασίας, πέρα από το ότι η αληθινή ποίηση είναι η προβολή του παραδειγματικού άξονα («άξονα επιλογής») στον συνταγματικό («άξονα συνδυασμού»), θυμήθηκα και κάτι άλλο: ότι το βράδυ είχα να πάω σε κάτι γενέθλια. Παραδειγματιζόμενος από τον μικρό της ιστορίας, σκέφτηκα να πάρω στους εορτάζοντες δώρο μια λέξη. Πρωτότυπο θα ’ταν, σκέφτηκα, αλλά θα με λέγαν και φτηνιάρη. Έτσι, τους πήρα πολλές λέξεις σε βιβλία κι ας παιδευτούν αυτοί να βρουν τις καλές και τις άσχημες.

Πάντως, το παιδάκι του Ρέτζο Εμίλια, που εντυπωσίασε τον Ροντάρι και εμένα, πήρε δώρο στον εαυτό του «μια λεξούλα ροζ». Γιατί ροζ; Ε γιατί «το ροζ είναι ένα χρώμα ευγενικό, λεπτό, μη επιθετικό, το χρώμα είναι ένδειξη αξίας», λέει ο συγγραφέας. Με αφορμή σύντομο διάλογο σε άλλο blog, με λυπητερή αφορμή, για το «τι εν τέλει εστί ποίησις», σκέφτηκα ότι μεταξύ άλλων δουλειά των ποιητών είναι και να χαρίζουν ξαναγεννημένες λέξεις:

[…]Να αποκτήσει (η λέξη) ποιητική υπόσταση –που σημαίνει να ξαναβρεί αυτήν την προαναφερθείσα «παρθενική χάρη» και να αποκαλυφθεί καινούργια, απρόοπτη, έτσι καθώς θα τοποθετηθεί πλάι σε άλλες καινούργιες κι απρόοπτες αναγεννημένες λέξεις. Γιατί –ο Ζιντ λέει- δεν υπάρχει μεγαλύτερο εμπόδιο στην ευτυχία από την ανάμνησή της. Το ίδιο και με τη λέξη. Τίποτα πιο άχρηστο και οδυνηρό για μια καινούργια της παρουσία από την ανάμνηση των χρήσεών της. Η Ποίηση ξέρει να τη θεραπεύει. Εκείνη μόνο την αποκαλύπτει και τότε μόνο η μουσική τη δέχεται για σύντροφο παντοτινό […]. (Ειλικρινά δεν ξέρω αν ο Χατζιδάκις είχε διαβάσει Γιάκομπσον, τα ’χω χαμένα).

Όπερ σημαίνει ότι κι άλλοι βλέπουν στις λέξεις χρώματα (ο συγκεκριμένος έβλεπε και στις συμφωνικές ορχήστρες). Όμως, τι ιδιότητες συνεπάγονται τα χρώματα για τις λέξεις;

Και πιο συγκεκριμένα, τι ιδιότητες έχει μια άσπρη λέξη; (ω ναι, ύστερα από τόσες γραμμές, θα μπούμε στο θέμα, που δεν είναι άλλο από τη γνωστή πλέον στους περισσότερους διαδικτυακή επιχείρηση με αυτό το όνομα)

-μια άσπρη λέξη είναι μια κομψή λέξη: όντως, και από τα παραπάνω που είπαμε, συνάγεται ίσως πως θα ’χε ενδιαφέρον να δούμε τις λέξεις μας από την αρχή, (και) σαν αισθητικές αξίες. Όπως πιάνουμε ένα στυλό, ένα κέρμα, ένα κουμπί, όχι για να τα βάλουμε εκεί που πρέπει, αλλά για να τα παρατηρήσουμε, να τα αντικρίσουμε αυτόνομα έξω από τη χρήση και τη χρησιμότητά τους, έτσι μια άσπρη λέξη θα μας καλούσε να την δούμε σαν γνωστή-άγνωστη, σαν πρόσωπο με το οποίο συναλλασσόμαστε καθημερινά και δεν έχουμε ίσως παρατηρήσει πως έχει γαλάζια μάτια.

-μια άσπρη λέξη είναι μια αισιόδοξη λέξη: σε μια μαύρη μέρα έχεις μιαν άσπρη λέξη να σού φτιάχνει το κέφι με την ευχαρίστηση αίσθηση που σού δημιουργεί η άρθρωσή της, με την σπανιότητά της, με την ξεχασμένη ίσως σημασία της, με την εσωτερική της ρυθμική αγωγή. Όταν καμιά φορά επιστρέφομεν από τους Παρισίους και αναπνέομεν την αύραν του Σαρωνικού, υπό το φίλιον φως και μέσα στα αρώματα της πεύκης, εν τη λιτότητι των μύθων - των σημερινών και των προκατακλυσμιαίων - ως σάλπισμα πνευστών, ή ως ήχος παλμικός, κρουστός, τυμπάνων, υψώνονται πίδακες στιλπνοί, ωρισμέναι λέξεις, λέξεις-χρησμοί, λέξεις ενώσεως αψιδωτής και κορυφαίας, λέξεις με σημασίαν απροσμέτρητον δια το παρόν και δια το μέλλον, αι λέξεις "Eλελεύ", "Σε αγαπώ", και "Δόξα εν υψίστοις".

Η άσπρη λέξη του διαδικτύου είναι μια εξαιρετικά καλαίσθητη, ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη ιστοσελίδα. Το γεγονός ότι έχει κερδίσει την συμπάθειά μου με ωθεί στο να γράψω εδώ τις όποιες κριτικές (κι όχι το ότι δεν με πλήρωσαν για να τους γράψω έναν ύμνο :Ρ). Έτσι, η πρακτική της άσπρης λέξης, ειδικά όπως φαίνεται στην υπηρεσία της άσπρης λέξης της ημέρας, αφήνει καμιά φορά να φανεί πως οι συνδηλώσεις του άσπρου που κυρίως επιστρατεύονται είναι οι εξής:

-άσπρη είναι μια λέξη ανόθευτη, ελληνική: έτσι, συχνά προτείνονται και προκρίνονται οι πιο ελληνικές λέξεις έναντι διαδεδομένων ή μη ξενισμών. Παρενέργειες θα αναφέρω παρακάτω.

-άσπρη είναι μια λέξη σωστή, καθώς πρέπει (είπα να πω comme il faut αλλά συγκρατήθηκα) χωρίς τις κηλίδες του lapsus. Την τελευταία εβδομάδα, ας πούμε, η άσπρη λέξη ήταν αφιερωμένη σε «γλωσσικά ολισθήματα». (Δεν μιλώ επιτιμητικά, προς το παρόν). Συχνές είναι επίσης και οι υπομνήσεις κάποιων σωστών ορθογραφιών, χρήσεων λέξεων, αλλά και γραμματικών κανόνων. Γενικά, (τις εξαιρέσεις θα τις σχολιάσω κι αυτές παρακάτω), στο επίπεδο των ορθογραφιών και των χρήσεων ακολουθούνται τα διδάγματα από τις δημοσιεύσεις και, φυσικά, το λεξικό γνωστού καθηγητή γλωσσολογίας. Έτσι, η άσπρη λέξη γίνεται ένα ακόμα μέσο, πέρα από τις προσπάθειες του ίδιου του καθηγητή, να εκλαϊκευτούν κάποιες χρήσιμες (σε όσους νοιάζονται για μια προσεκτική χρήση της γλώσσας) πληροφορίες. Δεν λείπουν βέβαια και κάποιες κανονιστικές διατυπώσεις, αλλά δεν μπορώ να πω ότι υπάρχει κανενός είδους υπερβολή ή γλωσσαμυντορισμός. Στο επίπεδο όμως των γραμματικών πληροφοριών, τουλάχιστον έτσι όπως δίνονταν σε μηνύματα της ιστοσελίδας λίγους μήνες πριν, διατηρείται και συντηρείται μια έντονα παραδοσιακή προσέγγιση, σε αντίθεση ακόμα και με τα διδάγματα του γνωστού καθηγητή, ο οποίος έχει συμβάλει θετικά σε μια πιο σύγχρονη και ρεαλιστική ανάλυση της γραμματικής. Έτσι, το… «έτσι», ως άσπρη λέξη της ημέρας (δεν θυμάμαι ποιας), έφτασε προ καιρού στα ηλεκτρονικά ταχυδρομεία μας ως τροπικό επίρρημα ή, σπανιότερα, ως «χρονικός σύνδεσμος» (!), αν θυμάμαι καλά. Αγνοήθηκε δηλαδή (και εν τοιαύτη περιπτώσει δεν καταλαβαίνω τι νόημα είχε ένα… αφιέρωμα στο «έτσι») η κύρια λειτουργία του, αυτή του προτασιακού/ κειμενικού επιρρήματος-δείκτη, λειτουργία που έχει προ πολλού επισημάνει ο γνωστός καθηγητής στις αναλύσεις του και, φυσικά, στη Γραμματική του. Έτσι, από άποψη γραμματικής προσπέλασης της γλώσσας, η άσπρη λέξη βρίσκεται πιο κοντά στην Γραμματική Τριανταφυλλίδη, πράγμα που μας υποψιάζει ότι στην ομάδα των συντελεστών της ιστοσελίδας δεν μετέχουν γλωσσολόγοι.

Το επαναλαμβάνω: η άσπρη λέξη είναι και πρωτότυπη και καλαίσθητη, διασκεδαστική και πολύμορφη, με αναντίρρητο επαγγελματισμό ως προς την ψηφιακή της μορφή. Φιλοξενεί πολλά ωραία κείμενα, έχει ακόμα και παιχνίδια. Όμως, όσοι έτυχε να έχουμε πάρει έστω και λίγες πιο ειδικές γνώσεις για τη γλώσσα και τη θεωρία της, θα περιμέναμε ίσως μεγαλύτερη επιστημονική συνέπεια. Φαίνεται πως η άσπρη λέξη ανήκει σε αυτές τις ιστοσελίδες (όπως π.χ. η wikipedia) που βασίζονται σε μεγάλο μέρος στις πληροφορίες που αποστέλλουν οι αναγνώστες. Κι αυτό μάλλον δείχνει κάτι για την ευρύτερη νοοτροπία με την οποία αντιμετωπίζουμε τη γλώσσα και θέματα σαν την γλώσσα. Επειδή μας είναι κάτι ούτως ή άλλως οικείο, νιώθουμε πως μπορούμε να καταπιαστούμε αρκετά άνετα και σε ερασιτεχνική βάση με αυτήν και να δώσουμε κάποια φώτα (αυτό δεν έκανε κι ο ιατρός Ν. Βαρδιάμπασης, σκορπώντας ένα σωρό παραμυθάκια;). Το ίδιο ισχύει και σε θέματα ψυχολογίας, διαπροσωπικών σχέσεων κ.λπ., όπου τις συμβουλές μας τις σκορπούμε αφειδώς.

Οι παρενέργειες μιας τέτοιας νοοτροπίας φαίνονται ίσως από δημοσιεύσεις της άσπρης λέξης σαν τις παρακάτω, δημοσιεύσεις που απεστάλησαν και στα μέιλ μας, παρά το ότι περιέχουν προφανείς παρετυμολογίες και λάθη:

1.
Αιγαίο
Ολόκληρη μελέτη θα μπορούσε να γραφεί μόνο με τη λέξη
αυτή η οποία είναι πανάρχαια και προέρχεται από την
αυγή του πολιτισμού έχοντας άμεση σχέση και με τις
λέξεις αυγό και αυγή. Επίσης είναι λέξη μαγική. Δεν
είναι σύμπτωση ότι στα αραβικά το νερό λέγεται μάγια.
Το τοπωνύμιο Αιγαίο σημαίνει νερό όπως η λέξη άγουα
=aqua. Εκτός από το Αιγαίο έχουμε και τους Αιγούς
(sic) Ποταμούς, το Αίγιο, τις Αιγιές, το Αιγίνιο, την
Αίγινα, και άλλα. Όλα αυτά τα τοπωνύμια είναι
υδρωνυμικά, δηλαδή οι θέσεις βρίσκονται κοντά σε σώμα
νερού. Η ετυμολογία όμως της λέξης έχει βαθειές (ξανά sic) ρίζες
και σχετίζεται και με τις λέξεις υγεία, γαία, άγιος
κτλ.

2.
Έβρος
Η λέξη σημαίνει ευ ροή= εύροος. Ο έχων καλήν την ροήν.
Επίσης η λέξη έχει ετυμολογική σχέση με το εύρος και
ευρύς, δηλαδή το πλάτος. Έτσι έχουμε εκτός από τον
ποταμό Έβρο στη Θράκη, τον ποταμό Ebro στην Ισπανία
και τον ιστορικό Ευρώτα που διασχίζει τη Λακωνία.
Πλήθος άλλων ποταμών ανά τον κόσμο έχουν στο όνομά
τους το θέμα -ρο ή ορο δηλαδή τη σημασία της ροής. Για
παράδειγμα ο Νίγηρας, ο Ευφράτης και άλλοι.

Όταν είχα πρωτοδεί αυτόν τον τραγέλαφο, διερωτήθηκα: «τελικά, πόσο άσπρη/οι είναι;». Όμως, είναι αμαρτία από τον Θεό να μηδενίσω ολόκληρη την προσπάθεια που γίνεται και η οποία ελπίζουμε να μάς ξαφνιάζει στο εξής μόνο ευχάριστα και να βελτιώνεται σταθερά (με τη συνδρομή ίσως κάποιων ειδικότερων;; λέω τώρα…).